ชื่อเรียกของข้อกำหนดและข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์ในแต่ละประเทศนั้นแตกต่างกันออกไป แต่ในระดับสากล คำที่คนนิยมใช้เรียกข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์ คือคำว่า “Fair use” หรือ “Fair dealing” หมายถึง การใช้ลิขสิทธิ์ของผู้อื่นโดยชอบ ซึ่งบางประเทศก็มีกำหนดไว้ในกฎหมายลิขสิทธิ์เป็นลายลักษณ์อักษรไปเลย แต่บางประเทศก็อาจจะมีทั้งการบัญญัติไว้ในกฎหมาย และใช้หลักเกณฑ์ทั่วไปที่กลั่นกรองมาจากแนวคำพิพากษาหรือการตีความของศาล โดยกรณีนี้จะพบได้ในประเทศที่ใช้ระบบกฎหมายจารีตประเพณี (Common Law) นั่นเอง

Fair Use หรือ การใช้งานลิขสิทธิ์ที่เป็นธรรม เป็นแนวคิดทางกฎหมายที่อนุญาตให้บุคคลสามารถใช้งานเนื้อหาที่มีลิขสิทธิ์ได้โดยไม่ต้องขออนุญาตจากเจ้าของลิขสิทธิ์ ภายใต้เงื่อนไขบางประการ โดยมีเป้าหมายเพื่อสนับสนุนการพัฒนาความรู้ การแสดงความคิดเห็น และการสร้างสรรค์ใหม่ ๆ ในสังคม สำหรับประเทศไทย ได้มีการบัญญัติหลักของการใช้ลิขสิทธิ์ที่เป็นธรรม (Fair use) ไว้ใน พระราชบัญญัติลิขสิทธิ์ พ.ศ. 2537 มาตรา 32 ดังนี้

 มาตรา 32  การกระทำแก่งานอันมีลิขสิทธิ์ของบุคคลอื่นตามพระราชบัญญัตินี้ หากไม่ขัดต่อการแสวงหาประโยชน์จากงานอันมีลิขสิทธิ์ตามปกติของเจ้าของลิขสิทธิ์และไม่กระทบกระเทือนถึงสิทธิอันชอบด้วยกฎหมายของเจ้าของลิขสิทธิ์เกินสมควร มิให้ถือว่าเป็นการละเมิดลิขสิทธิ์

ภายใต้บังคับบทบัญญัติในวรรคหนึ่ง การกระทำอย่างใดอย่างหนึ่งแก่งานอันมีลิขสิทธิ์ตามวรรคหนึ่ง มิให้ถือว่าเป็นการละเมิดลิขสิทธิ์ ถ้าได้กระทำดังต่อไปนี้

               (1) วิจัยหรือศึกษางานนั้น อันมิใช่การกระทำเพื่อหากำไร

               (2) ใช้เพื่อประโยชน์ของตนเอง หรือเพื่อประโยชน์ของตนเองและบุคคลอื่นในครอบครัวหรือญาติสนิท

               (3) ติชม วิจารณ์ หรือแนะนำผลงานโดยมีการรับรู้ถึงความเป็นเจ้าของลิขสิทธิ์ในงานนั้น

               (4) เสนอรายงานข่าวทางสื่อสารมวลชนโดยมีการรับรู้ถึงความเป็นเจ้าของลิขสิทธิ์ในงานนั้น

               (5) ทำซ้ำ ดัดแปลง นำออกแสดง หรือทำให้ปรากฏ เพื่อประโยชน์ในการพิจารณาของศาลหรือเจ้าพนักงานซึ่งมีอำนาจ                   ตามกฎหมาย หรือในการรายงานผลการพิจารณาดังกล่าว

               (6) ทำซ้ำ ดัดแปลง นำออกแสดง หรือทำให้ปรากฏโดยผู้สอน เพื่อประโยชน์ในการสอนของตนอันมิใช่การกระทำเพื่อหา                 กำไร

               (7) ทำซ้ำ ดัดแปลงบางส่วนของงาน หรือตัดทอนหรือทำบทสรุปโดยผู้สอนหรือสถาบันศึกษา เพื่อแจกจ่ายหรือจำหน่าย                 แก่ผู้เรียนในชั้นเรียนหรือในสถาบันศึกษา ทั้งนี้ ต้องไม่เป็นการกระทำเพื่อหากำไร

               (8) นำงานนั้นมาใช้เป็นส่วนหนึ่งในการถามและตอบในการสอบ

ข้อควรระวัง

แม้ว่าข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์จะสามารถนำมาใช้อ้างได้ว่าเราใช้ลิขสิทธิ์ของผู้อื่นโดยชอบ ดังนั้นแม้ไม่เสียค่าลิขสิทธิ์ก็ไม่ผิดกฎหมาย แต่ไม่ใช่เรื่องง่ายที่จะตัดสินว่าการใช้งานในกรณีใดจะเข้าเกณฑ์ข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์ ดังนั้นจึงดีที่สุดที่จะขอคำปรึกษาทางกฎหมายจากผู้ที่เชี่ยวชาญและเชื่อถือได้ หากการใช้งานไม่เข้าข่ายข้อยกเว้น จะต้องขอใบอนุญาตเพื่อใช้ผลงานดนตรีหรืองานสิ่งบันทึกเสียง รวมถึงในกรณีที่การใช้งานนั้นเข้าข่ายข้อกำหนดซึ่งต้องชำระค่าตอบแทนแก่เจ้าของลิขสิทธิ์นั่นเอง

ใครสามารถอ้างสิทธิ์ข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์ได้บ้าง ?

ผู้ใช้ผลงานดนตรีหรืองานสิ่งบันทึกเสียงทุกคนสามารถอ้างสิทธิ์ข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์ได้ เมื่อมีเงื่อนไขที่สอดคล้องกับข้อยกเว้นนั้น ตัวอย่างเช่น ข้อยกเว้นอาจอนุญาตให้บุคคลหรือองค์กรใช้ดนตรีเพื่อวัตถุประสงค์ที่ไม่แสวงหากำไรภายใต้เงื่อนไขบางประการ อาทิ ในบริบทส่วนตัวหรือเพื่อการศึกษา

ข้อกำหนดหรือข้อยกเว้นการละเมิดลิขสิทธิ์ยังเป็นประโยชน์ต่อผู้สร้างสรรค์ในบางกรณี ตัวอย่างเช่น นักแต่งเพลงสามารถนำทำนองหรือคำร้องจากผลงานของตนเองที่มีอยู่แล้วมาอ้างอิงได้โดยไม่ต้องขออนุญาต ตราบเท่าที่ไม่ใช่การคัดลอกหรือใช้ผลงานนั้นเกินสมควร และต้องให้เครดิตแก่ผู้แต่งผลงานที่ถูกอ้างอิง

ตามกฎหมายลิขสิทธิ์ไทย การกระทำใดแม้เข้าข่ายเป็นการละเมิดลิขสิทธิ์ แต่เข้าข้อยกเว้นตามพระราชบัญญัติลิขสิทธิ์ พ.ศ. 2537 และที่แก้ไขเพิ่มเติม ให้ถือว่าการกระทำดังกล่าวไม่เป็นการละเมิดลิขสิทธิ์ สามารถศึกษาเพิ่มเติมเกี่ยวกับพระราชบัญญัติลิขสิทธิ์ได้ที่นี่

อ้างอิงข้อมูลจาก https://goclip.org/en/music/scope-of-protection/What-are-copyright-and-related-rights-limitations-and-exceptions